Misschien bevinden zich nog niet ontdekte voorbereidende tekeningen van Maarten van Heemskerck (1498–1574) in particuliere collecties.

 De Onzichtbare Schetsen van Maarten van Heemskerck: Een Vergeten Schakel in de Kunstgeschiedenis

Maarten van Heemskerck (1498–1574) is een Nederlandse kunstschilder die vooral wordt gewaardeerd om zijn tekeningen van klassieke sculpturen en ruïnes, gemaakt tijdens zijn verblijf in Rome tussen 1532 en 1536. Minder bekend is dat hij ook altaarstukken vervaardigde, waarvoor hij werkte met gedetailleerde voortekeningen. Juist deze voorbereidende schetsen voor schilderijen blijven onderbelicht in de kunsthistorische literatuur.

Drie categorieën tekeningen

Het werk van Van Heemskerck is te verdelen in drie hoofdgroepen:

1. Tekeningen van klassieke sculpturen en ruïnes uit zijn Romeinse periode (1532–1536/1537)

2. Voorbereidende tekeningen voor prenten, gegraveerd in koper door professionele graveurs en etsers

3. Voorstudies voor schilderijen, vaak functioneel en technisch van aard

Over die derde categorie verbaast kunsthistorica Ilja Veldman zich:

“Want we hebben weinig idee hoe zijn ontwerpen eruitzien op de voorbereide panelen.”

⛪ Het Laurentius-altaarstuk

In 2018 keerde het grootste altaarstuk dat ooit in de Nederlanden werd gemaakt tijdelijk terug naar het koor van de Grote Kerk in Alkmaar, waarvoor het 450 jaar eerder was vervaardigd. Stefan Kuiper schrijft:

“Voorts weten we dat Maarten het middenstuk ter plekke in de Grote Kerk in Alkmaar schilderde, maar de zijluiken in zijn Haarlemse atelier, en dat hij altijd keurig op tijd leverde.”

Veldman stelt dat de voortekeningen voor dit werk waarschijnlijk in het atelier zijn gemaakt en bewaard. Tijdens de Beeldenstorm werd het altaarstuk verkocht aan de koning van Zweden en belandde het uiteindelijk in de Domkerk van Linköping, waar het diende als devotioneel object.

Technische inzichten en verloren schetsen

Het herkennen van Van Heemskercks ontwerpen blijkt lastig: zijn functionele voortekeningen verschillen sterk in stijl. Veldman hoopt dat er nog exemplaren bewaard zijn en dat deze ooit aan het licht zullen komen.

Een opvallend voorbeeld is de schets voor de binnenzijde van de linker bovenste vleugel van het Laurentius-altaarstuk. Deze dook pas in 2002 op tijdens een veiling en werd door het Metropolitan Museum geïdentificeerd als een werk van Van Heemskerck. Veldman merkt op dat dergelijke conceptschetsen vooral in Italië als waardevol werden beschouwd. Na sluiting van zijn atelier zijn veel tekeningen vermoedelijk weggegooid.

Innovatieve technieken

Technisch onderzoek met infraroodfotografie en reflectografie suggereert dat Van Heemskerck zijn ontwerpen vaak in rood krijt tekende - een materiaal dat onzichtbaar blijft onder verflagen. Zijn werkwijze veranderde in de loop der jaren, zoals blijkt uit de vergelijking tussen twee versies van Saint Luke Painting the Virgin. De eerste versie uit 1532 (Haarlem) toont een globale ondertekening in penseel en zwart krijt, terwijl de latere versie uit ca. 1553 (Rennes) een ondertekening in penseel en roodbruine verf laat zien.

Een andere techniek die hij toepaste was rastering: een voortekening op papier met rasters werd vergroot en overgezet op het paneel. Technische onderzoeken tonen aan dat hij zijn ontwerpen in de laatste fase vaak aanpaste, wat getuigt van zijn creativiteit en inventiviteit. Hoewel hij zich baseerde op werken van zijn leermeester Jan van Scorel, waren zijn altaarstukken geen klakkeloze kopieën.

Slotbeschouwing

De voorbereidende tekeningen van Maarten van Heemskerck vormen een vergeten schakel in de kunstgeschiedenis. Ze bieden een unieke blik op zijn creatieve proces en technische vaardigheid. Hopelijk zullen toekomstige vondsten bijdragen aan een vollediger beeld van zijn oeuvre - en misschien bevinden zich nog onontdekte schetsen in particuliere collecties.

[1] Veldman, I. Designs for altarpieces by Maarten van Heemskerck (2015): pp. 17-38.

[2] Cf. notes on technical research done at 18.01.1972 by Jan Piet Filedt Kok (in the archive of J.R.J. van Asperen de Boer in the RKD)

[3] Voor de passage over contracten gebruikte Kuiper als bron het werk van: Liesbeth M. Helmus, Schilderen in opdracht: Noord-Nederlandse contracten voor altaarstukken 1485-1570, Centraal Museum.

[4] Bron 1: Liesbeth M. Helmus, Schilderen in opdracht: Noord-Nederlandse contracten voor altaarstukken 1485-1570, Centraal Museum.

Bron 2: de vermoedelijke route van het ­altaarstuk werd uitgezocht door ­Georgine van der Lugt, medewerker van Stedelijk Museum Alkmaar. 

Literatuurlijst

1. Veldman, I. ”Designs for altarpieces by Maarten van Heemskerck.” Oud Holland 128, 1 (2015): pp. 17-38.

2. Stefan Kuiper, “Het mooiste altaarstuk van Nederland is na 450 jaar terug in Alkmaar”, De Volkskrant, 28 april 2018.

Kathedraal Linköping met Laurentius-altaarstuk. (Foto: Margareta Svensson – Stedelijk Museum Alkmaar)

Self-Portrait with the Colosseum, Rome. Heemskerck, Maerten van (1498-1574). Oil on panel, height 42.2 cm, width 54.0 cm, 1553.